در احادیث آمده تعداد زیادی از فرشتگان در حرم امامان معصوم(ع) مقیم هستند و از آن محافظت می‌کنند. حرمت این فرشتگان تا آنجاست که هنگام ورود به حرم امام(ع)، از این فرشتگان ساکن در حرم و نگهبان آن اجازه ورود می‌گیریم و می‌خوانیم: «اادخل یا ایتها الملائکه الموکلین المقیمین فی هذه البقعه المبارکه». شاید به همین دلیل است که هنرمندان گاه در نقش و نگار اماکن مقدس، تصاویری از فرشتگان و ملائکه آورده‌اند. شاید ندانید که در حرم علی بن موسی‌الرضا(ع) نیز نقش چند فرشته بر بوم کاشی‌های الوان قجری جان گرفته است.

باغی سراسر کاشی الوان

نوروز علی بسطامی در کتاب فردوس التواریخ درباره صحن نو چنین نوشته است: «صحن جدید... اولاً باغی بود و قدری از مزارات و خانات و دکاکین در آن واقع بود». باغی پوشیده از درخت‌های میوه که بیشترشان وقف زائران بود و در زمان صفویه به باغ پایین پا شهرت داشت. چون جغرافیای حرم اسم و رسمش با ادب و ارادت به صاحبش شکل گرفته است و از آنجایی که این باغ در سمت شرقی روضه منوره قرار گرفته بود به این بخش از قدیم پایین پای حضرت می‌گفتند. در اطراف این باغ مردم خانه ساخته بودند و دکان‌هایی هم در آن بوده است. باغی که همه درختانش درخت میوه بودند و کسانی که به حرم مطهر می‌آمدند تا زیارتی کنند، می‌توانستند زیر سایه‌شان بنشینند و میوه‌ای بخورند؛ مردم، درخت‌ها، دکان‌ها، خانه‌ها و امام رضا(ع) همه دور هم جمع بودند. مکانی که در دوران قاجار به دستور فتحعلی شاه تبدیل به صحن می‌شود. صحنی که بناست در بخش شرقی شبیه صحن عتیق ساخته شود. این صحن به تقلید صحن عتیق، چهار ایوان بزرگ دارد که به قرینه یکدیگر ساخته شده‌اند و دورتا دور آن نیز غرفه‌هایی بنا شده است. این صحن هم مانند صحن کهنه یک ایوان طلا دارد که در عهد ناصری طلاکاری شده است. حاج میرزا موسی، تولیت وقت در زمان محمد شاه قاجار اقدام به کاشی‌کاری‌ این صحن کرده است. هر چند درخت‌ها رفتند اما در این صحن کاشی‌ها و نقش و نگار ماندگارشان باغی بهشتی را تداعی می‌کنند.

فرشتگان خوش‌نشین صحن آزادی

 باغی بهشتی، پوشیده از کاشی‌های هفت رنگ دوره قاجار، با رنگ‌هایی گرم و تند مثل زرد و قرمز و نقوش اسلیمی که در اجرا، رنگ و طرح، متفاوت از کاشی‌کاری دوره صفوی بود. هنرمندان کاشی‌کار در دوره صفوی گویی بیشتر سر در آسمان داشتند و از این رو رنگ لاجورد در پس زمینه کاشی‌هایشان پرکاربردترین رنگ بود، اما در دوره قاجار تغییراتی در هنر دست هنرمندان کاشی‌کار به وجود آمد. کاشی‌کاری بخش چشمگیری از هویت هنر دوره قاجار است. در این دوره کاشی‌ها به جای اینکه جورچینی از قطعات به هم تنیده باشند، بومی در خدمت هنرمندان هستند. بومی که هنرمندان کاشی‌کار دوره قاجار که بیشتر از اهالی شیراز یا شاگردان اساتید شیراز بودند، نقش‌های بسیاری را بر آن خلق کردند. گفته می‌شود این نقش برخی تحت تأثیر هنر کشورهای اروپایی نیز بودند. شاید به همین دلیل است که نقوش جدیدی وارد بوم کاشی‌کاران شد. یکی از نقوش معروف در این کاشی‌ها نقش فرشته است که در تزئینات بناهای این دوره بارها به‌کار رفته است. شما می‌توانید دو نمونه از آن را در حرم مطهر رضوی در دو ضلع غربی و شمالی صحن آزادی ببینید. چهار فرشته در ایوان شمالی یا باب‌الحکمه و چهار فرشته دیگر در دو طرف ایوان طلا در ضلع غربی خوش نشسته‌اند و ازآنجایی که تزئینات این صحن مانند سایر اماکن حرم مطهر بارها ترمیم و مرمت شده‌اند، دو فرشته دیگر که متعلق به ضلع غربی صحن بودند، در حال حاضر در موزه مرکزی آستان قدس نگهداری می‌شوند.

سفیران رحمت الهی

اگر برای عرض ارادت و زیارت علی بن موسی‌الرضا(ع) از ایوان شمالی صحن آزادی وارد شوید، می‌توانید دو قاب بزرگ را در درگاه این ایوان به سمت بست شیخ حر عاملی ببینید. دو قاب با زمینه زرد رنگ پوشیده از کاشی‌های هفت رنگ با نقش ساقه‌های لاجوردی اسلیمی، گل فرنگ و دوپرنده و تصویر چهار فرشته که به قرینه هم و یکسان دیده می‌شوند. فرشتگانی که گویی در این موقعیت قرار گرفته‌اند تا خوش‌آمدگوی زائران باشند. فرشتگانی که به باور ما دارای مقامی معنوی هستند و ما ایرانیان بنا به باورهای کهن و همچنین آموزه‌های دین اسلام، آن‌ها را سفیران پروردگار و نماد لطف و رحمت الهی می‌دانیم. حتماً به دلیل همین معناست که هنرمندان نقش این پیام‌آوران الهی را بر تزئینات بناهای اماکن مقدس نیز وارد کرده‌اند. به گفته کارشناسان، اگر چه نقش فرشته در دوره قاجار تحت تأثیر هنر غرب وارد تزئینات معماری شده اما چهره فرشته‌های کاشی‌های هفت رنگ حرم مطهر تحت تأثیر هنر ایرانی و مطابق چهره‌پردازی در هنر نگارگری ایران هستند. پوشش فرشتگان در این تصاویر هم مشابه پوشش دوره قاجار است. چهار فرشته ایوان شمالی نگاهشان به درون قاب است و گویی در میانه قاب به زائران سلام می‌دهند و بر سرشان عطر و گل می‌پاشند. اما جهت نگاه فرشتگان در قسمت دیگر صحن متفاوت است. فرشتگان حجره‌های غربی بر لچکی طاق حجره‌ها قرار دارند و نگاهشان به بیرون قاب است. این فرشتگان که در موقعیت مکانی مهم و پررفت‌وآمدی در حرم مطهر نقاشی شده‌اند با نگاهشان به بیرون قاب انگار به عظمت صحن و ایوان و آسمان حرم مطهر نظر دارند. نکته قابل توجه دیگر در خصوص این فرشتگان، هدایایی است که در دست دارند. از آنجایی که فرشته پیام‌آوری آسمانی و مقدس است، کارشناسان آنچه این فرشته‌ها در دست دارند را نمادی از همان هدیه‌های آسمانی در نظر گرفته‌اند. در هر کدام از قاب‌های ایوان شمالی دو فرشته گلدانی مملو از گل‌های زنبق در دستان خود حمل می‌کنند و 6فرشته حجره‌های غربی هر یک پرنده‌ای را با دو دست خود نگه داشته‌اند، می‌توان گلدان و پرنده را نمادی از بهشت تلقی کرد. تصویر این هدایا بی‌ارتباط با فضای معنوی و مذهبی صحن حرم امام رضا(ع) نیست و تأییدی بر معنویت بناست.

در نگارش این گزارش از اطلاعات مقاله «بررسی نقش فرشتگان دوره قاجار روی کاشی‌های هفت رنگ حرم مطهر رضوی » بهره گرفته شده است.

خبرنگار: آزاده خلیلی